အာဖဂန်နစ္စတန်စစ်ပွဲအကြောင်း(အကျဉ်းချုပ်)

 

အာဖဂန်နစ္စတန်ဟာ အမေရိကန်ဝင်ရောက်မကျူးကျော်ခင် နှစ် ၂၀ လောက်ထဲက စစ်ပွဲတွေနဲ့ မငြိမ်မသက်နေတာဖြစ်ပါတယ်။ 

တာလီဘန်ဆိုတာဘယ်သူတွေလဲ။

လက်ဝဲဝါဒီတွေ အာဏာသိမ်းပြီး တစ်နှစ်အကြာ ၁၉၇၉မှာ ဆိုဗီယက်က ကွန်မြူနစ်အစိုးရကို ကူညီဖို့ဆိုပြီး စစ်အင်အားနဲ့ဝင်ရောက်လာပါတယ်။ အဲ့အခါ  အမေရိကန်၊ ပါကစ္စတန်၊ တရုတ်နဲ့ ဆော်ဒီတို့ ထောက်ပံ့ပေးထားတဲ့ မူဂျာဟစ်ဒင်လို့ခေါ်တဲ့ တော်လှန်ရေးအင်အားစုပေါ်ပေါက်လာပါတယ်။

အဲ့လိုနဲ့ 1989 မှာ ဆိုဗီယက်တပ်နီတော်တွေပြန် ထွက်သွားပေမယ့် ပြည်တွင်းစစ်ကိုတော့ ချန်ရစ်ခဲ့ပါတယ်။ အဲ့အချိန်မှာပဲ တာလီဘန်(Pashto ဘာသာစကားအရ ကျောင်းသားဟု အဓိပ္ပာယ်ရ)တဲ့သူတွေ ပေါ်ပေါက်လာပါတယ်။ အစပိုင်းမှာတော့ ပါကစ္စတန်မြောက်ပိုင်းနဲ့ အာဖဂန် အနောက်တောင်ပိုင်းကနေ စတင်ပေါ်ပေါက်လာတယ်။ လာဘ်စားမှုတိုက်ဖျက်ပြီး လုံခြုံရေးဖွံ့ဖြိုးအောင်လုပ်ပေးမယ်ဆိုပြီး ပေါ်ပေါက်လာကြတာပါ။

အစ္စလမ်ဘာသာကို အထူးကိုးကွယ်တဲ့ ဆော်ဒီရဲ့ ငွေကြေးထောက်ပံ့ပေးတဲ့ ဘာသာရေးကျောင်းတွေက တစ်ဆင့်ပေါ်ပေါက်လာတာလည်းဖြစ်ပါတယ်။

အဲ့လိုနဲ့  ၁၉၉၈ မှာအာဖဂန်နစ္စတန်ရဲ့ 90% လောက်ကို တာလီဘန်တွေ သိမ်းနိုင်ခဲ့ပါတယ်။

တာလီဘန်တွေအနေနဲ့ ကိုယ်ပိုင်အစ္စလာမ်ဉပဒေတွေပြဌာန်းပြီး လူသတ်သမားတွေ၊ လူမှုရေးဖောက်ပြန်သူတွေကို လူလည်ခေါင်မှာ စီရင်တာတွေပြုလုပ်ပါတယ်။

အမျိုးသားတိုင်း မုတ်ဆိတ်ထားရပြီး အမျိုးသမီးတိုင်းကို တစ်ကိုယ်လုံးကာထားရတဲ့ ဝတ်ရုံရှည်တွေဝတ်စေပါတယ်။

တာဘီဘန်တွေအနေနဲ့ ရုပ်မြင်သံကြား၊ ဂီတ၊ ရုပ်ရှင်ရုံတွေကို တားမြစ်တဲ့အပြင် မိန်းကလေးတွေ ပညာသင်ကြားခွင့်ကိုပါ ပိတ်ပင်ပါတယ်။ (မာလာလာ ဟာလည်း  ၂၀၁၂ မှာ ကျောင်းကအပြန် သေနတ်နဲ့အပြစ်ခံရတာ တာလီဘန်တို့လက်ချက်ပဲဖြစ်ပါတယ်)

[caption id="" align="aligncenter" width="351"] Malala[/caption]

အမေရိကန်ပါဝင်လာပုံ

2001 ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၁၁ ရက်နေ့ မှာတော့ အမေရိကန်နိုင်ငံ Wall Trade Center ကြီးကို လူအပြည့်ပါတဲ့ ဘိုးရင်းလေယာဉ်ကြီး ၂စင်းကိုပြန်ပေးဆွဲကာ တိုက်ခဲ့တာကြောင့် လူပေါင်း ၃၀၀၀ နီးပါးသေဆုံးခဲ့ရပါတယ်။ 

အယ်လ်ခိုင်ဒါ လို့ခေါ်တဲ့ အစ္စလာမ်အစွန်းရောက်အကြမ်းဖက်အဖွဲ့ခေါင်းဆောင်ဖြစ်သူ အိုစမာဘင်လာဒင်က သူ့လက်ချက်ဖြစ်ကြောင်းကြေငြာခဲ့ပါတယ်။

တာလီဘန်တွေအနေနဲ့ အယ်လ်ခိုင်ဒါတွေကို လက်ခံထားပြီး အိုစမာဘင်လာဒင်ကို လက်လွှဲပေးဖို့ငြင်းဆိုခဲ့ပါတယ်။ 

အဲ့တာကြောင့် အမေရိကန်၊ NATO နဲ့ အာဖဂန်တွေပေါင်းပြီး အာဖဂန်နစ္စတန်ကိုကျူးကျော်ကာ တာလီဘန်တွေကို တိုက်ခိုက်ပါတော့တယ်။ 

2004 မှာတော့ US တင်တဲ့အစိုးရအသစ် တက်လာပါတယ်။ ဒါပေမယ့် တာလီဘန်တွေအနေနဲ့ ပါကစ္စတန်နယ်စပ်မှာ နေထိုင်ပြီး အင်အားကောင်းနေဆဲဖြစ်ပါတယ်။

တာလီဘန်တွေအနေနဲ့ မြို့တော် ကဘူးမှာ အသေခံဗုံးခွဲတာတွေ တိုက်ခိုက်မှုတွေဆက်လက်ပြုလုပ်ဆဲဖြစ်ပါတယ်။

2009 ခုနှစ် သမ္မတအိုဘားမားလက်ထက်မှာတော့ အမေရိကန်တပ်အင်အား ၁၄၀,၀၀၀ လောက်ထိ အာဖဂန်နစ္စတန်မှာ ဖြစ်လာပါတယ်။ အမေရိကန်အင်အား အများဆုံးသုံးခဲ့တဲ့ ကာလဖြစ်ပါတယ်။

၁၀ နှစ်လောက်ကြိုးပမ်းပြီးနောက် အိုစမာဘင်လာဒင်ကိုတော့ 2011 မှာ အသေဖမ်းနိုင်ခဲ့ပါတယ်။ အလောင်းကိုတော့ ပင်လယ်ထဲ စွန့်ပစ်ခဲ့တယ်လို့ဆိုပါတယ်။

[caption id="" align="alignnone" width="1928"] အိုစမာဘင်လာဒင်[/caption]

 

2014 အရောက် ၁၃ နှစ်အကြာတိုက်ခိုက်ပြီးချိန်မှာတော့ NATO အဖွဲ့တွေပြန်လည်ထွက်ခွာပြီး တာလီဘန်တွေကိုတိုက်ခိုက်ဖို့ အာဖဂန်စစ်တပ်သာထားခဲ့ပါတယ်။

တာလီဘန်တွေအနေနဲ့တော့ အရှိန်ပိုရသွားပြီး နယ်မြေတွေပြန်သိမ်းပိုက်လာတာ 2018 မှာ အာဖဂန်နစ္စတန်ရဲ့ 70%လောက်အထိပြန်သိမ်းထားနိုင်ပြီလို့ဆိုပါတယ်။

2020 မှာ အမေရိကန်အနေနဲ့တော့ တာလီဘန်တွေနဲ့ကာတာနိုင်ငံမှာ ငြိမ်းချမ်းရေးဆွေးနွေးခဲ့ပါတယ်။ အမေရိကန်တပ်တွေကို ၁၄ လအတွင်း အာဖဂန်နစ္စတန်ကနေ ဖယ်ရှားပေးမယ်လို့ကတိပေးခဲ့ပါတယ်။

အခုချိန်မှာတော့ အမေရိကန်တပ်တွေအကုန်နီးပါးထွက်သွားပြီ(ညသန်းခေါင်မှာတိတ်တိတ်လေးထွက်သွား) ဖြစ်ပြီး သူ့ရဲ့ အခြေစိုက်စခန်းကိုသိမ်းနိုင်ဖို့ တာလီဘန်နဲ့ အာဖဂန်စစ်တပ်တို့တိုက်ခိုက်နေကြပြီဖြစ်ပါတယ်။ အခုအချိန်မှာ နိုင်ငံရဲ့ ၈၅% လောက်ကို သိမ်းထားနိုင်ပြီလို့ တာလီဘန်တွေကဆိုပါတယ်။ အဓိကနယ်စပ်မြို့တွေကိုလည်း သိမ်းပိုက်ထားပါတယ်။

တာလီဘန်တွေအနေနဲ့ဘယ်ကဝင်ငွေတွေရသလဲ?

ထုံးစံအတိုင်း ဘိန်းစိုက်တာကနေရပါတယ်။ အာဖဂန် နစ္စတန်ဟာ ကမ္ဘာ့ဘိန်းထုတ်လုပ်မှုအများဆုံးနိုင်ငံဖြစ်ပြီး တာလီဘန်တွေအနေနဲ့ $1.5 ဘီလီယံလောက်ကို ဘိန်းစိုက်ပျိုးမှုကနေရရှိနေတာဖြစ်ပါတယ်။

သေဆုံးမှုများ နဲ့ ကုန်ကျစရိတ်

UN ရဲ့စာရင်းအရ စစ်ပွဲအတွင်းအရပ်သား 111,000 ကျော်သေဆုံး၊ ဒာဏ်ရာရခဲ့ပြီး အမေရိကန်စစ်သား 2,300 ကျော် အာဖဂန်စစ်သား 45,000 ကျော်သေဆုံးခဲ့တဲ့ စစ်ပွဲဖြစ်ပြီး ယနေ့တိုင်တိုက်ခိုက်နေကြသေးတာဖြစ်ပါတယ်။ နှစ်ပေါင်း ၂၀ လောက်တိုက်ခိုက်ခဲ့တဲ့ စစ်ပွဲမှာ $978 ဘီလီယံ လောက်ကုန်ကျခဲ့တာလည်းဖြစ်ပါတယ်။

ညိုထွန်း

အာဖဂန္နစၥတန္ဟာ အေမရိကန္ဝင္ေရာက္မက်ဴးေက်ာ္ခင္ ႏွစ္ ၂၀ ေလာက္ထဲက စစ္ပြဲေတြနဲ႔ မၿငိမ္မသက္ေနတာျဖစ္ပါတယ္။

တာလီဘန္ဆိုတာဘယ္သူေတြလဲ။

လက္ဝဲဝါဒီေတြ အာဏာသိမ္းၿပီး တစ္ႏွစ္အၾကာ ၁၉၇၉မွာ ဆိုဗီယက္က ကြန္ျမဴနစ္အစိုးရကို ကူညီဖို႔ဆိုၿပီး စစ္အင္အားနဲ႔ဝင္ေရာက္လာပါတယ္။ အဲ့အခါ  အေမရိကန္၊ ပါကစၥတန္၊ တ႐ုတ္နဲ႔ ေဆာ္ဒီတို႔ ေထာက္ပံ့ေပးထားတဲ့ မူဂ်ာဟစ္ဒင္လို႔ေခၚတဲ့ ေတာ္လွန္ေရးအင္အားစုေပၚေပါက္လာပါတယ္။

အဲ့လိုနဲ႔ 1989 မွာ ဆိုဗီယက္တပ္နီေတာ္ေတြျပန္ ထြက္သြားေပမယ့္ ျပည္တြင္းစစ္ကိုေတာ့ ခ်န္ရစ္ခဲ့ပါတယ္။ အဲ့အခ်ိန္မွာပဲ တာလီဘန္(Pashto ဘာသာစကားအရ ေက်ာင္းသားဟု အဓိပၸာယ္ရ)တဲ့သူေတြ ေပၚေပါက္လာပါတယ္။ အစပိုင္းမွာေတာ့ ပါကစၥတန္ေျမာက္ပိုင္းနဲ႔ အာဖဂန္ အေနာက္ေတာင္ပိုင္းကေန စတင္ေပၚေပါက္လာတယ္။ လာဘ္စားမႈတိုက္ဖ်က္ၿပီး လုံျခဳံေရးဖြံ့ၿဖိဳးေအာင္လုပ္ေပးမယ္ဆိုၿပီး ေပၚေပါက္လာၾကတာပါ။

အစၥလမ္ဘာသာကို အထူးကိုးကြယ္တဲ့ ေဆာ္ဒီရဲ့ ေငြေၾကးေထာက္ပံ့ေပးတဲ့ ဘာသာေရးေက်ာင္းေတြက တစ္ဆင့္ေပၚေပါက္လာတာလည္းျဖစ္ပါတယ္။

အဲ့လိုနဲ႔  ၁၉၉၈ မွာအာဖဂန္နစၥတန္ရဲ့ 90% ေလာက္ကို တာလီဘန္ေတြ သိမ္းနိုင္ခဲ့ပါတယ္။

တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ ကိုယ္ပိုင္အစၥလာမ္ဉပေဒေတြျပဌာန္းၿပီး လူသတ္သမားေတြ၊ လူမႈေရးေဖာက္ျပန္သူေတြကို လူလည္ေခါင္မွာ စီရင္တာေတြျပဳလုပ္ပါတယ္။

အမ်ိဳးသားတိုင္း မုတ္ဆိတ္ထားရၿပီး အမ်ိဳးသမီးတိုင္းကို တစ္ကိုယ္လုံးကာထားရတဲ့ ဝတ္႐ုံရွည္ေတြဝတ္ေစပါတယ္။

တာဘီဘန္ေတြအေနနဲ႔ ႐ုပ္ျမင္သံၾကား၊ ဂီတ၊ ႐ုပ္ရွင္႐ုံေတြကို တားျမစ္တဲ့အျပင္ မိန္းကေလးေတြ ပညာသင္ၾကားခြင့္ကိုပါ ပိတ္ပင္ပါတယ္။ (မာလာလာ ဟာလည္း  ၂၀၁၂ မွာ ေက်ာင္းကအျပန္ ေသနတ္နဲ႔အျပစ္ခံရတာ တာလီဘန္တို႔လက္ခ်က္ပဲျဖစ္ပါတယ္)

[caption id="" align="aligncenter" width="351"] Malala[/caption]

အေမရိကန္ပါဝင္လာပုံ

2001 ခုႏွစ္ စက္တင္ဘာလ ၁၁ ရက္ေန႔ မွာေတာ့ အေမရိကန္နိုင္ငံ Wall Trade Center ႀကီးကို လူအျပည့္ပါတဲ့ ဘိုးရင္းေလယာဥ္ႀကီး ၂စင္းကိုျပန္ေပးဆြဲကာ တိုက္ခဲ့တာေၾကာင့္ လူေပါင္း ၃၀၀၀ နီးပါးေသဆုံးခဲ့ရပါတယ္။

အယ္လ္ခိုင္ဒါ လို႔ေခၚတဲ့ အစၥလာမ္အစြန္းေရာက္အၾကမ္းဖက္အဖြဲ႕ေခါင္းေဆာင္ျဖစ္သူ အိုစမာဘင္လာဒင္က သူ႔လက္ခ်က္ျဖစ္ေၾကာင္းေၾကျငာခဲ့ပါတယ္။

တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ အယ္လ္ခိုင္ဒါေတြကို လက္ခံထားၿပီး အိုစမာဘင္လာဒင္ကို လက္လႊဲေပးဖို႔ျငင္းဆိုခဲ့ပါတယ္။

အဲ့တာေၾကာင့္ အေမရိကန္၊ NATO နဲ႔ အာဖဂန္ေတြေပါင္းၿပီး အာဖဂန္နစၥတန္ကိုက်ဴးေက်ာ္ကာ တာလီဘန္ေတြကို တိုက္ခိုက္ပါေတာ့တယ္။

2004 မွာေတာ့ US တင္တဲ့အစိုးရအသစ္ တက္လာပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ ပါကစၥတန္နယ္စပ္မွာ ေနထိုင္ၿပီး အင္အားေကာင္းေနဆဲျဖစ္ပါတယ္။

တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ ၿမိဳ႕ေတာ္ ကဘူးမွာ အေသခံဗုံးခြဲတာေတြ တိုက္ခိုက္မႈေတြဆက္လက္ျပဳလုပ္ဆဲျဖစ္ပါတယ္။

2009 ခုႏွစ္ သမၼတအိုဘားမားလက္ထက္မွာေတာ့ အေမရိကန္တပ္အင္အား ၁၄၀,၀၀၀ ေလာက္ထိ အာဖဂန္နစၥတန္မွာ ျဖစ္လာပါတယ္။ အေမရိကန္အင္အား အမ်ားဆုံးသုံးခဲ့တဲ့ ကာလျဖစ္ပါတယ္။

၁၀ ႏွစ္ေလာက္ႀကိဳးပမ္းၿပီးေနာက္ အိုစမာဘင္လာဒင္ကိုေတာ့ 2011 မွာ အေသဖမ္းနိုင္ခဲ့ပါတယ္။ အေလာင္းကိုေတာ့ ပင္လယ္ထဲ စြန႔္ပစ္ခဲ့တယ္လို႔ဆိုပါတယ္။

[caption id="" align="alignnone" width="1928"] အိုစမာ ဘင္လာဒင္[/caption]

 

2014 အေရာက္ ၁၃ ႏွစ္အၾကာတိုက္ခိုက္ၿပီးခ်ိန္မွာေတာ့ NATO အဖြဲ႕ေတြျပန္လည္ထြက္ခြာၿပီး တာလီဘန္ေတြကိုတိုက္ခိုက္ဖို႔ အာဖဂန္စစ္တပ္သာထားခဲ့ပါတယ္။

တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ေတာ့ အရွိန္ပိုရသြားၿပီး နယ္ေျမေတြျပန္သိမ္းပိုက္လာတာ 2018 မွာ အာဖဂန္နစၥတန္ရဲ့ 70%ေလာက္အထိျပန္သိမ္းထားနိုင္ၿပီလို႔ဆိုပါတယ္။

2020 မွာ အေမရိကန္အေနနဲ႔ေတာ့ တာလီဘန္ေတြနဲ႔ကာတာနိုင္ငံမွာ ၿငိမ္းခ်မ္းေရးေဆြးေႏြးခဲ့ပါတယ္။ အေမရိကန္တပ္ေတြကို ၁၄ လအတြင္း အာဖဂန္နစၥတန္ကေန ဖယ္ရွားေပးမယ္လို႔ကတိေပးခဲ့ပါတယ္။

အခုခ်ိန္မွာေတာ့ အေမရိကန္တပ္ေတြအကုန္နီးပါးထြက္သြားၿပီ(ညသန္းေခါင္မွာတိတ္တိတ္ေလးထြက္သြား) ျဖစ္ၿပီး သူ႔ရဲ့ အေျခစိုက္စခန္းကိုသိမ္းနိုင္ဖို႔ တာလီဘန္နဲ႔ အာဖဂန္စစ္တပ္တို႔တိုက္ခိုက္ေနၾကၿပီျဖစ္ပါတယ္။ အခုအခ်ိန္မွာ နိုင္ငံရဲ့ ၈၅% ေလာက္ကို သိမ္းထားနိုင္ၿပီလို႔ တာလီဘန္ေတြကဆိုပါတယ္။ အဓိကနယ္စပ္ၿမိဳ႕ေတြကိုလည္း သိမ္းပိုက္ထားပါတယ္။

တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ဘယ္ကဝင္ေငြေတြရသလဲ?

ထုံးစံအတိုင္း ဘိန္းစိုက္တာကေနရပါတယ္။ အာဖဂန္ နစၥတန္ဟာ ကမၻာ့ဘိန္းထုတ္လုပ္မႈအမ်ားဆုံးနိုင္ငံျဖစ္ၿပီး တာလီဘန္ေတြအေနနဲ႔ $1.5 ဘီလီယံေလာက္ကို ဘိန္းစိုက္ပ်ိဳးမႈကေနရရွိေနတာျဖစ္ပါတယ္။

ေသဆုံးမႈမ်ား နဲ႔ ကုန္က်စရိတ္

UN ရဲ့စာရင္းအရ စစ္ပြဲအတြင္းအရပ္သား 111,000 ေက်ာ္ေသဆုံး၊ ဒာဏ္ရာရခဲ့ၿပီး အေမရိကန္စစ္သား 2,300 ေက်ာ္ အာဖဂန္စစ္သား 45,000 ေက်ာ္ေသဆုံးခဲ့တဲ့ စစ္ပြဲျဖစ္ၿပီး ယေန႔တိုင္တိုက္ခိုက္ေနၾကေသးတာျဖစ္ပါတယ္။ ႏွစ္ေပါင္း ၂၀ ေလာက္တိုက္ခိုက္ခဲ့တဲ့ စစ္ပြဲမွာ $978 ဘီလီယံ ေလာက္ကုန္က်ခဲ့တာလည္းျဖစ္ပါတယ္။

ညိဳထြန္း